woensdag 16 oktober 2013

Fietshelm verplichten

Het debat over het al dan niet verplicht dragen van de fietshelm stond deze week weer op het programma. Het stond al langer op mijn persoonlijk programma omdat hetzij een Inzicht, hetzij een Mobiel 21-Dossier  rond fietshelmen geagendeerd was. Tot ergens in augustus bleek dat er 15 oktober een studiedag zou zijn over dit thema vanuit het Levenslijn Kinderfonds. Het leek onzinnig om zelf verder te gaan, als het laatste woord misschien wel op deze studiedag gezegd zou kunnen worden. Je weet maar nooit.

Ik kan meteen vertellen dat het laatste woord er niet gevallen is. Dat had ik eerlijk gezegd ook niet verwacht. Een mens mag hopen, nietwaar? Het zal u niet verbazen dat een deel van de medische wereld een pleidooi hield voor het 'bewezen' nut van de fiets-val-helm. Dat is een woordkeuze waarvoor iets te zeggen valt. De fietshelm is immers vooral effectief is bij valpartijen en botsingen met vaste voorwerpen, als de botssnelheid gering is. Dat 'bewezen' nut is er vooral dus bij valpartijen waar geen anderen bij betrokken zijn, en bij conflicten tussen zwakke weggebruikers onderling. Wat niet onbelangrijk is, omdat bij 3 van de 4 fietsongevallen er geen motorvoertuig betrokken is. Een aantal vertegenwoordigers uit de verkeerswereld, vooral vanuit de insteek verkeersslachtoffers en verkeersslachtoffersopvang, sluit daar bij aan. Omdat elk verkeersslachtoffer er een teveel is. Daar horen individuele, menselijke en intrieste verhalen bij. Ja, de helm kan een aantal hersenen en daarmee levens redden. Volgens mij twijfelt niemand er aan dat een fietshelm in een aantal gevallen een (erger) letsel helpt voorkomen. Verplichten dus die handel?! Andere vertegenwoordigers uit de mobiliteitswereld – de Fietsersbond moet steevast het refrein inzetten – bepleiten dat verplichting kan zorgen voor minder fietsen. Met als bijkomend gevolg minder veiligheid voor de overgebleven fietsers. Het netto effect van een verplichting is dus negatief. Ook hier zijn er andere medici (weliswaar niet in de zaal) die dit bijtreden: de helm redt enkele hersens meer, maar zal heel wat meer harten kapot maken. Er is dus ook een algemene daling van de volksgezondheid wegens wegvallen van de gewone dagelijkse beweging.

De onderzoeksgegevens zijn nog steeds niet eensluitend genoeg en de uitgangspunten van de verschillende standpunten zijn nu eenmaal anders. Het niet willen verplichten of zelfs het niet dragen van de helm als crimineel beschouwen - ik hoorde het woord letterlijk vallen - gaat mij alleszins een stap te ver. Vooral als er verwezen wordt naar profwielrenners om dan een sprong te maken naar algemene verplichting van de fietshelm. Wie dat pad bepleit, moet ook verwijzen naar Formule 1-coureurs om dan de sprong te maken naar algemene verplichting van de autohelm. De helm zal in beide gevallen een aantal hersen- en/of schedelletsels voorkomen. Maar profwielrenners en Formule 1-coureurs hebben beide evenveel te maken met het dagelijkse echte verkeer. Quasi niks dus: afgesloten parcours, snelheden dubbel zo hoog, medeweggebruikers gaan dezelfde richting uit aan dezelfde snelheid en in zelfde transportmiddel. Maar… zo bekijk je de grotere context en wordt het een interessant verhaal. Niet alleen fietsen, maar ook autorijden wordt dan tegelijkertijd veiliger en onaantrekkelijker. Misschien vinden mensen autorijden met helm wel zodanig onaantrekkelijk dat ze zelfs meer gaan fietsen, ook al moeten ze daar ook een helm dragen. Dragen bergbeklimmers ook geen helm, en zijn dat in principe ook niet gewoon professionele wandelaars waar we iets van kunnen leren? Of is dat een stap te ver?

Het verplichten van de fietshelm voor kinderen is een andere vraag. Ook hier zijn de effecten zeer onduidelijk, met voorlopig even tegenstrijdige bevindingen. Gezien er een enorme piek is bij fietsongevallen met senioren (meer zelfs dan bij kinderen), zou je op basis van de cijfers dan toch minstens moeten zeggen dat het ook voor die doelgroep verplicht zou moeten zijn? Dat ziet dan weer niemand zitten. Revalidatiearts Vander Linden haalde volgens mij wel een sterk argument aan waarom het voor kinderen géén privé-keuze (al dan niet van de ouders) zou moeten zijn. Ze pleitte ervoor dat je aan kinderen en jongeren geen vrije keuze verantwoordelijkheid kan geven omdat bij hun de effecten van een valpartij zoveel groter zijn omdat het brein in volle ontwikkeling is. Volgens mij is dat het hoofdargument (nu pun intended) om het dragen van de fietshelm bij die doelgroep te stimuleren. Alleen moet goed nagedacht worden over hoe dat te stimuleren: neutrale infoverstrekking, sensibiliseren, draagvlak vergroten of harde campagne voeren. Het wat en hoe weegt daarbij enorm door. Want het risico bestaat dat fietsen de connotatie krijgt van onveilig, en dat dit impact heeft op het willen fietsen zelf.

Om de fietshelm te verplichten zouden de cijfers duidelijker moeten zijn. Heeft de verplichting van de gordel en gordelcampagnes gezorgd dat autorijden de connotatie kreeg van meer onveilig, en vooral: heeft dit impact gehad op het willen autorijden zelf? Blijkbaar niet, want we rijden toch nog steeds meer. Gaat de vergelijking op, is een moeilijkere vraag. Want iédereen is verplicht de gordel te dragen. Dat maakt het nu eenmaal in essentie een ander verhaal. Het gaat niet alleen over een emotionele weerstand, het gaat over de vraag of het doel de middelen heiligt. Wat wel duidelijk is: een helm dragen is secundair preventie (letsels voorkomen bijeen ongeval) terwijl je beter aandacht zou geven aan primaire preventie (het ongeval voorkomen). Maar het één belet het ander niet. Is de oorzaak van het fietsongeval infrastructuur of gedrag? Waarom vallen die fietsers eigenlijk als er geen gemotoriseerd voertuig betrokken is? Kunnen ze niet goed fietsen? Was het glad? Is de weg in slechte staat? Lag er een obstakel? Deed iemand het portier van de wagen open? Plots een hond? De smartphone aan het bedienen? Vele vragen, weinig antwoorden. Wat mij betreft zijn er meer argumenten contra verplichting dan pro verplichting. De risico's op harde inzetten op campagnes pro helmdracht zijn zeker niet uit de lucht gegrepen. Gericht sensibiliseren voor kinderen en senioren die gaan e-fietsen moet zeker kunnen. Maar niet vanuit een sfeer dat fietsen gevaarlijk is, wel vanuit een sfeer dat een helm nuttig kan zijn. De vraag blijft of de overheid dat moet doen, of dat anderen dat moeten doen.

We keren er zeker op terug. Ondertussen kan u de presentaties van de specialisten en het volledige rapport via Levenslijn raadplegen en gratis downloaden. Ik draag nog steeds geen helm als ik ‘gewoon’ ga fietsen. Omdat fietsen op zich niet onveilig is, alleszins niet meer onveilig dan de wagen waar ik ook geen helm in draag. Ik draag er wel altijd een als ik sportief ga fietsen op de baan, bos of veld. Omdat hoge snelheid of moeilijk parcours de kans op vallen met de fiets aanzienlijk verhoogd. Mijn kinderen zijn beginnende fietsers. Ik verplicht hen daarom om een helm te dragen. Ik ben van plan dat gedurende de lagere school nog lang te blijven doen. Omdat de infrastructuur hier in de buurt nogal wat gaten vertoont. Omdat sommige medeweggebruikers hier in de buurt denken dat de weg van hun alleen is. Omdat ik weet dat veilig fietsen veel anticipatie vraagt, wat kinderen pas halfweg de lagere school voldoende beginnen kunnen. Ik verplicht mijn kinderen ook om gevarieerd te eten, minstens van alles te proeven. Daar heb ik ook geen wettelijke verplichting voor nodig.

8 opmerkingen:

Unknown zei

Raf, prima artikel, waar ik helemaal achter sta, zelfs bij de ironische noten.

Richard Severijns (verkeerskundige) zei

Mooi genuanceerd artikel dat de helm in het midden laat.

De vergelijking tussen de wielrenner en de formule-1 courreur had ik zelf ook al gemaakt maar dan op het vlak waarop fietsers meestal in de media komen. Als het over fietsen gaat dan zie je vaak wielrenners. Dan zou je ook formule-1 courreurs moeten tonen als het over automobilisten gaat...

Terug naar de fietshelm. Er zijn onderzoeken die aantonen dat automobilisten ten opzichte van een fietser met helm meer risico nemen. Er dichter langs rijden en zo de fietser meer in gevaar brengen.

Ongeveer hetzelfde geldt voor mij voor de fluohesjes. Waarom zouden fietsers als fluostokjes moeten rondrijden? Waarom dan ook niet verplichten dat auto's moeten worden voorzien van een fluo streep over de hele lengte van de auto?
Trouwens... een van de weinige keren dat ik een oranje fluohesje droeg, ben ik van mijn fiets gereden!

Voor mij dus zeker geen helm als ik op de fiets zit en meestal ook geen fluohesje. Ik weet dat ik dan kwetsbaar ben en zal moeten opletten op de gaten in de weg (die er hier veel te veel zijn waardoor ik minder op het verkeer kan letten dan ik zou willen) en alle gladde plekken (zoals natte tramsporen) waarover ik zou kunnen uitglijden. Maar ook als je een helm draagt moet je blijven opletten. Een helm beperkt dan misschien wel het letsel, er is geen garantie dat je helemaal geen letsel oploopt.

Steven zei

Sorry Raf, maar de conclusie werkt als een rode lap op een stier. Het woord 'verplicht' en fietshelm horen niet thuis in dezelfde zin. Of dat nu door de overheid is of door jezelf, dat maakt voor je kinderen geen verschil. Het gevolg is dat ze op 10 jaar met een helm aan het stuur naar school fietsen omdat ze van de juf een sticker krijgen op hun spaarkaart als ze die tonen. Een voorbeeld dat uit het leven gegrepen is en dat terwijl het meisje in kwestie via slimme doorsteekjes en tegen 12km/u naar school bolt. Een fietshelm is hier totaal overbodig.

Denk eens terug aan je eigen kindertijd. Het plezier van fietsen primeerde. Het gevoel van 'vrijheid', de wind in je haren. De kern van een duurzaam pleidooi is de kindvriendelijke omgeving (gezindsbond), het speelweefsel of vergevingsgezinde fietsinfrastructuur (NL) waarop een stuurfout niet wordt afgestraft met een hoofdletsel. Alleen zo zal je twijfelaars over de streep trekken. Het fietshelmendebat leidt de aandacht af van die echte oplossingen.

Björn zei

"conflicten tussen zwakke weggebruikers onderling." Bedoel je dan twee automobilisten, of motorijders? Fietsers en voetgangers die zelf de energie leveren voor hun verplaatsing "zwak" noemen is ronduit beledigend. Noem ze zacht! Niemand wil bij de zwakkeren (de losers) horen. Met het foutief gebruik van deze terminologie zorg je er net voor dat de jongeren niet willen fietsen met én/of zonder helm!

Raf Canters zei

@ Richard. Klopt: o.a. studies van Walker (http://www.eltis.org/index.php?ID1=5&id=8&news_id=676) gaan daar over.

Zonder meer moet primaire preventie van ongevallen voorkomen voorop staan. Het hesje is nog meer dan de helm volgens mij een zwakte aanbod waarbij problemen niet aangepakt worden (op niveau van alle 3E’s). Zeker met voorvallen waarbij de aansprakelijkheid gelegd werd bij zachte weggebruikers ‘omdat die geen hesje droegen’ is het wat mij betreft de wereld op zijn kop.

Raf Canters zei

@ Steven. Interessante discussie natuurlijk. Maar ik ben het daar toch op verschillende punten niet mee eens.

Ten eerste horen de woorden hier wel thuis is dezelfde zin omdat het hier duidelijk gaat over een ouder-kind relatie. Daarbinnen verplicht en verbiedt een goede ouder volgens mij autonoom naar eigen verantwoordelijkheid. Of dat nu gaat over tanden poetsen, niet op de trap spelen, beleefd zijn, niet met stenen gooien, niet met opgefokte brommers rijden… doet er niet toe. In die context is er plaats voor regels.

Ten tweede maakt het voor erg jonge kinderen niet veel uit (-6j). Maar voor de lager school kinderen en zeker voor tieners is het toch een groot verschil of iets een wet is, of iets door ouders bepaald wordt, of misschien zelfs dat ze allebei dezelfde mening delen of juist niet. Het maakt ook uit of iets verplicht wordt ‘omdat het de wet is’, ‘omdat ik het zeg’ of omdat je duidelijk maakt waarom het is. Ik ben er akkoord mee dat een extrinsieke motivatie zoals een spaarkaart niets helpt, tenzij als hefboom naar een intrinsieke motivatie.

Het belangrijkste is misschien je voorbeeld. Een prototype van waar een helm overbodig lijkt en waarschijnlijk ook is. Maar ‘totaal overbodig’ is misschien wat sterk uitgedrukt. Rijdt ze altijd oplettend? Stunt ze met de fiets? Liggen er nooit natte bladeren? Zijn andere weggebruikers afwezig of correct? Ook uit het leven gegrepen: ik moet met mijn kinderen (kleuters) zeer zware kruispunten oversteken. Daar komt autogevaar uit 8 richtingen en lichten of voorrang negeren is er dagelijkse kost. Fietsers in dezelfde richting, vooral tieners, zijn daar een waar gevaar voor fiets-fiets botsingen. Fietsers in de niet-wettelijke tegenrichting zijn dat nog zoveel meer in een drukke plaats met weinig ruimte voor uitwijken. Voetgangers en fietsers moeten elkaar tot twee keer toe kruisen aan het kruispunt. Dan weer een kruispunt met gewone voorrang waar er tijdens de spits altijd wel iemand de regels van het spel niet volgt. Vervolgens 100 meter kasseien trotseren en de ingang van een grote secundaire school, waar iedereen van overal lijkt te komen. Dan de laad- en los-zone voor de winkeliers. En nog meer... Het risico op valpartijen is hier dagelijkse kost, om diverse redenen. Ik zie ze ook wekelijks. In mijn geval is een fietshelm voor kinderen die beginnende fietsers zijn dus niet ‘totaal overbodig’ omdat de kans op valpartijen hier reëel tot zelfs hoog is.

In mijn eigen kindertijd kwam ik dat niet tegen, als ik daar viel was het omdat ik aan het stunten was of niet oplette. Dus het heeft voor mij weinig zin te vergelijken, ook al omdat het een verschil is tussen een toen toch al bij al rustig dorp en nu de binnenstad van een centrumstad. Uiteraard ben ik het eens dat een vergevingsgezinde fietsinfrastructuur de kern is. Dat daar de hoofdoplossing zit. Maar als anderen het fietshelmdebat openen, kunnen we toch moeilijk erover zwijgen. Temeer er grote krachten bestaan die wel voor de verplichting blijven en zullen roepen. En omdat ik vrees dat er ooit van die hoek nog meer gaat ingezet worden op de worst case campagnes of angelsaksische horrorfilmstijl beelden pro helmdragen die uiteindelijk contra fietsen zullen werken.

Nu, de infrastructuur lost ook niet alles op. Goed eigen gedrag en dat van anderen speelt ook mee. Voorlopig is die veilige infrastructuur in mijn buurt er niet voldoende, en er zijn teveel andere weggebruikers die het risico verhogen. Ik kan wachten tot de overheid haar verantwoordelijkheid neemt om ongevallen te beperken, en tot andere mensen hun eigen verantwoordelijkheid nemen om volgens de regels of toch met aandacht voor anderen zich te verplaatsen. Maar ik kan ook als individu in deze context zelf verantwoordelijkheid nemen om letsels bij valpartijen te beperken, gezien het risico daarop in mijn context en naar mijn menig te hoog zijn.

Mijn conclusie was dan ook dat helm dragen een privé-zaak is waar de overheid zich niet mee moet moeien wat betreft wetten. Maar er zijn ook andere spelers dan overheden die dit debat claimen.

Raf Canters zei

@Bjorn. Ja, na een hele studiedag met deze terminologie zat het wel weer vastgeplakt in de hersenscellen, als het woord om de 5 zinnen valt. Maar foutieve terminologie?

Ik heb in de campagnes doorheen de jaren de overgang in titel gekend van “week van de zwakke weggebruiker” naar “week van de zachte weggebruiker”. Bij mijn weten is dat nooit op basis van een gedegen onderzoek gebeurd naar connotaties of wat dan ook. Ik zie er in de praktijk geen verschil in en ik begrijp de verschillen ook niet dus ik vraag me af of jan met de pet het zelfs opmerkt.

Als overtuigde fietser stoort de term ‘zwak’ me eigenlijk niet. Je zegt zwakkeren = losers. Maar je kunt evenzeer zeggen zwakkeren = kwetsbaar = zij die beschermd moeten worden. Bij een ongeval sta je als fietser of voetganger nu eenmaal zwak = breekbaar tegenover gemotoriseerd verkeer. Als je de connotatie legt zwak = slap dan heb je natuurlijk gelijk. Maar zwak heeft nu eenmaal meerdere betekenissen. Je hebt gelijk dat voetgangers en fietser op eigen kracht zich bewegen en dus zeker niet slap zijn. Dat heb ik ook niet gezegd en in die context ook niet geïnsinueerd, ik heb vooral de link willen leggen naar de taal van de studiedag en het rapport.

Nu, in deze context van ongevallen gaat het ook vaak over gevolgen voor verzekering en aansprakelijkheid. In die wetgeving is “zwakke weggebruikers” nu eenmaal de enige geijkte term. Wat niet wil zeggen dat we misschien moeten ervoor zorgen dat er een andere in de plaats komt.

Onlangs hoorde ik het voorstel het te hebben over de risico(volle)-weggebruiker. Dat doet uiteindelijk toch ook weer nogal denken aan een risico-gebruiker van drugs of andere producten.

Maar ook zacht? Zachte weggebruiker is voor mij eigenlijk ook een belediging als fietser. Mij doet zacht altijd denken aan een zachtgekookt ei. Niemand wil toch tot de groep van de halfzachten behoren? Dat ben ik spreekwoordelijk als fietser niet hoegenaamd niet. Ik eis mijn plaats op. Als een auto je raakt ben je natuurlijk wel letterlijk als een zachtgekookt ei. Maar zacht is ook buigzaam, lieflijk, ja zelfs met weinig kracht (een zachte duw geven). Net dat met eigen kracht bewegen is wat je tegensteekt aan zwak, maar het zit toch ook in zacht? Ik ben als fietser niet zacht denk ik. Dat merk ik ook als voetganger wanneer een fietser tegen me aanrijdt: de fietser is behoorlijk sterk of hard dan.

Het zal het fietsbeleid een worst wezen volgens mij. Als ze maar werk maken van een optimale fietspraktijk. Voor mijn part noemen ze me dan de ‘stille weggebruiker’, als ik vanaf dan toch niet meer moet roepen en tieren op putten, openslaande portieren of gevaarlijke medeweggebruikers.

Ik weet niet of zacht beter of minder pejoratief is dan zwak, ik twijfel er alleszins aan. Wat mij betreft mogen taalkundigen er verder over nadenken. Misschien dat ze vanuit Stad Gent een voorstel kunnen doen, ze zijn daar nogal sterk in het schrappen van woorden. Ik weet niet of een ander woord correcter or incorrecter is. Het is zeker geen medicijn tegen de kwaal?

billybo zei

Een fietshelm kan toch ook gewoon fun en Cool zijn voor de kids? Wij kochten er via www.kinderhelmen.be en ze worden met veel plezier opgezet zonder veel discussie.